ଭାରତର ଶ୍ରମଣ ପରମ୍ପରାରୁ ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଥିବା ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଓ ଦର୍ଶନର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ମହାତ୍ମା ବୁଦ୍ଧ (ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ)ଙ୍କ ଜନ୍ମ ତଥା ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତିର ଦିନକୁ ବୁଦ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ରୂପେ ପାଳନ କରାଯାଏ। କୁହାଯାଏ ଯେ, ଇସଲାମ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଧର୍ମ ଆଗରୁ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଏହା ବିଶ୍ୱର ତୃତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ଧର୍ମ, ଯାହା ବିଶ୍ୱର ଅନେକ ଦେଶରେ ବିସ୍ତାର ଲାଭ କରିଛି।
ବୁଦ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଅବସରରେ ଆସନ୍ତୁ ଜାଣିବା ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ବିଶ୍ୱରେ କେତେ ବିସ୍ତାର ଲାଭ କରିଛି? କେତେ ଦେଶରେ ଏହାର ସମର୍ଥକ ଅଛନ୍ତି ଏବଂ ଭାରତର ସ୍ଥିତି କ’ଣ? ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ୧୦ଟି ପ୍ରମୁଖ ତଥ୍ୟ କ’ଣ?
ଲୁମ୍ବିନୀରେ ଜନ୍ମ
ମହାତ୍ମା ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜନ୍ମ ୫୬୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବରେ ଭାରତୀୟ ଶାକ୍ୟ ଗଣରାଜ୍ୟର ତତ୍କାଳୀନ ରାଜଧାନୀ କପିଲବସ୍ତୁ ନିକଟସ୍ଥ ଲୁମ୍ବିନୀରେ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ନେପାଳରେ ଅଛି। ତାଙ୍କର ଶୈଶବ ନାମ ଥିଲା ସିଦ୍ଧାର୍ଥ। ତାଙ୍କ ପିତା ଶୁଦ୍ଧୋଦନ ଶାକ୍ୟ ଗଣରାଜ୍ୟର ମୁଖିଆ ଥିଲେ। ସିଦ୍ଧାର୍ଥଙ୍କ ମାତାଙ୍କ ନାମ ମାୟା ଥିଲା, ଯିଏ ପୁତ୍ର ଜନ୍ମର ୭ ଦିନ ପରେ ପରଲୋକ ଗମନ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ସାବତ ମାତା ପ୍ରଜାପତି ଗୌତମୀ ସିଦ୍ଧାର୍ଥଙ୍କୁ ପାଳି ପୋଶି ବଡ଼ କରିଥିଲେ । ସିଦ୍ଧାର୍ଥଙ୍କ ବିବାହ ୧୬ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଦଣ୍ଡପାଣି ଶାକ୍ୟଙ୍କ ଝିଅ ଯଶୋଧରାଙ୍କ ସହିତ ହୋଇଥିଲା। ତାଙ୍କର ଏକ ପୁତ୍ର ଥିଲା ରାହୁଲ।
ଛଅ ବର୍ଷର ତପସ୍ୟା ପରେ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତି
ଏକଦା କପିଲବସ୍ତୁ ଭ୍ରମଣ ସମୟରେ ସିଦ୍ଧାର୍ଥ ଚାରୋଟି ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖି ବିଚଳିତ ହୋଇଥିଲେ: ବୃଦ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତି, ରୋଗୀ, ଶବ ଏବଂ ଜଣେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ। ଏହା ପରେ ସାଂସାରିକ ସମସ୍ୟାରୁ ବିଚଳିତ ହୋଇ ସେ ୨୯ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଗୃହ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ଏବଂ ବିହାରର ବୈଶାଳୀରେ ଆଲାରକଲାମଙ୍କଠାରୁ ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ରାଜଗୀରରେ ରୁଦ୍ରକରାମ ପୁତ୍ରଙ୍କଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। କୁହାଯାଏ, ଅନ୍ନ ଓ ଜଳ ବିନା ଛଅ ବର୍ଷର କଠିନ ତପସ୍ୟା ପରେ ୩୫ ବର୍ଷ ବୟସରେ ବୈଶାଖ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ରାତିରେ ନିରଞ୍ଜନା ନଦୀ ତଟରେ ଏକ ପିପୁଳ ଗଛ ତଳେ ସିଦ୍ଧାର୍ଥଙ୍କୁ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଥିଲା। ଏହା ପରେ ସେ ବୁଦ୍ଧ ନାମରେ ପରିଚିତ ହେଲେ ଏବଂ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା ତାହା ବୋଧଗୟା ନାମରେ ପରିଚିତ ହେଲା।
ସାରନାଥରେ ପ୍ରଥମ ଉପଦେଶ
କୁହାଯାଏ, ବୁଦ୍ଧ ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଉପଦେଶ ବାରାଣସୀ ନିକଟସ୍ଥ ସାରନାଥରେ ଦେଇଥିଲେ। ଏହାପରେ କୋଶଳ, କୌଶାମ୍ବୀ ଓ ବୈଶାଳୀ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ପାଳି ଭାଷାରେ ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେ। ସେ ସର୍ବାଧିକ ଉପଦେଶ କୋଶଳର ରାଜଧାନୀ ଶ୍ରାବସ୍ତୀରେ ଦେଇଥିଲେ। ଧୀରେ ଧୀରେ ବୁଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରଚାର ଭାରତର ସୀମା ଅତିକ୍ରମ କରି ଅନ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା। ୫୬୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବରୁ ୪୮୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୁଦ୍ଧ ଜୀବିତ ଥିଲେ ଏବଂ ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେ। ଏହିପରି ତାଙ୍କୁ ଭଗବାନ ବୁଦ୍ଧ ନାମରେ ଡକାଯାଉଥିଲା।
ଏହି ଦେଶମାନଙ୍କରେ ବିସ୍ତାର ଲାଭ କଲା ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଉପଦେଶ ଯେଉଁ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲା, ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରୀଲଙ୍କା, ଚୀନ, କୋରିଆ, ଥାଇଲ୍ୟାଣ୍ଡ, ଜାପାନ, ମିଆଁମାର, କମ୍ବୋଡିଆ, ନେପାଳ, ଭୂଟାନ ଆଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଶ୍ୱରେ ୧୪ଟି ଦେଶ ବୌଦ୍ଧ ଦେଶ ଭାବେ ପରିଗଣିତ ହୁଏ। ଏଗୁଡ଼ିକ ସମସ୍ତ ଏସିଆର ଦେଶ। ଏଥିମଧ୍ୟରୁ ୬ଟି ଦେଶ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବୌଦ୍ଧ ରାଷ୍ଟ୍ର। ଏହି ଦେଶମାନେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମକୁ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବିଧାନରେ ଆଧିକାରିକ ଧର୍ମ ବା ବିଶେଷ ଧର୍ମର ମାନ୍ୟତା ଦେଇଛନ୍ତି। ଏଥିରେ ଲାଓସ, କମ୍ବୋଡିଆ, ଭୂଟାନ, ମିଆଁମାର, ଥାଇଲ୍ୟାଣ୍ଡ ଓ ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ।
ଭାରତରେ କେତେ ବୌଦ୍ଧ ଅନୁଗାମୀ?
୨୦୧୧ ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ, ଭାରତରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ଲୋକଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ୮୪ ଲକ୍ଷ ଥିଲା। ଏଥିମଧ୍ୟରୁ ୮୭% ଲୋକ ଅନ୍ୟ ଧର୍ମ ଛାଡ଼ି ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ଏହାର ଅନୁଗାମୀଙ୍କ ସାକ୍ଷରତା ହାର ୮୧.୨୯% ଥିଲା, ଯେତେବେଳେ ଜାତୀୟ ସାକ୍ଷରତା ହାର ୭୨.୯୮% ଥିଲା। ଭାରତରେ ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କର ବୃହତ୍ ଜନସଂଖ୍ୟା ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଏବଂ ହିମାଳୟ ନିକଟସ୍ଥ ଅଞ୍ଚଳ ଯଥା ଲଦାଖରେ ରହିଛନ୍ତି। ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକେ ପୂର୍ବରୁ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଅନୁସରଣ କରୁଥିଲେ।
ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବିଶେଷ ତଥ୍ୟ
୧. ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଏକ ଅନୀଶ୍ୱରବାଦୀ ଧର୍ମ ଏବଂ ଏଥିରେ ଆତ୍ମାର କଳ୍ପନା ମିଳେ ନାହିଁ।
୨. ପୁନର୍ଜନ୍ମରେ ବିଶ୍ୱାସ: ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ପୁନର୍ଜନ୍ମକୁ ମାନେ।
୩. ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ଅନୁଗାମୀ: ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଅନୁଗାମୀ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର- ଭିକ୍ଷୁ (ସନ୍ନ୍ୟାସୀ, ଯିଏ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର ପାଇଁ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି) ଏବଂ ଉପାସକ (ଗୃହସ୍ଥ ଜୀବନରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି)।
୪. ବୌଦ୍ଧ ସଂଘରେ ଯୋଗଦାନ: ବୌଦ୍ଧ ସଂଘରେ ଯୋଗଦାନକୁ ‘ଉପସଂପଦା’ କୁହାଯାଏ।
୫. ତ୍ରିରତ୍ନ: ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ତ୍ରିରତ୍ନ ହେଉଛି ବୁଦ୍ଧ, ଧମ୍ମ ଓ ସଂଘ।
୬. ହୀନଯାନ ଓ ମହାୟାନ: ଚତୁର୍ଥ ବୌଦ୍ଧ ସଂଗୀତି ପରେ ଏହି ଧର୍ମ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହେଲା- ହୀନଯାନ ଓ ମହାୟାନ।
୭. ପ୍ରଥମ ଧାର୍ମିକ ଶୋଭାଯାତ୍ରା: ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମରେ ପ୍ରଥମେ ଧାର୍ମିକ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।
୮. ବୁଦ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା: ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ସବୁଠାରୁ ପବିତ୍ର ପର୍ବ ହେଉଛି ବୈଶାଖ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ବା ବୁଦ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା।
୯. ଚାରି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ: ବୁଦ୍ଧ ସାଂସାରିକ ଦୁଃଖ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚାରୋଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେ- ଦୁଃଖ, ଦୁଃଖ ସମୁଦାୟ, ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଓ ଦୁଃଖ ନିରୋଧଗାମିନୀ ପ୍ରତିପଦା।
୧୦. ଆଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ: ସାଂସାରିକ ଦୁଃଖରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ବୁଦ୍ଧ ଆଠଟି ମାର୍ଗ ବା ଆଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗର ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେ। ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି- ସମ୍ୟକ ଦୃଷ୍ଟି, ସମ୍ୟକ ସଂକଳ୍ପ, ସମ୍ୟକ ବାଣୀ, ସମ୍ୟକ କର୍ମାନ୍ତ, ସମ୍ୟକ ଆଜୀବ, ସମ୍ୟକ ବ୍ୟାୟାମ, ସମ୍ୟକ ସ୍ମୃତି ଓ ସମ୍ୟକ ସମାଧି।
